Hversu skynsamleg er skynsemin?

Eftir Gunnar Jóhannesson:

Hversu skynsamleg er skynsemin? Hversu áreið­an­leg er hugsun okk­ar? Er hún trausts­ins verð? Hvað með skyn­sem­ina? Er hún jafn skyn­sam­leg og af er lát­ið?

Slíkar spurn­ingar hljóma ef til vill kjána­lega. Ýmsir af mínum guð­lausu vinum – þó alls ekki allir – líta svo á að það að vera krist­innar trúar í dag sé í besta falli aum afsökun fyrir þá sem ekki nenna að hugsa og nota sína heil­brigðu skyn­semi. Raunin er sú, segja þeir, að trú er í mót­sögn við skyn­sam­lega og vísindalega hugs­un. Ólíkt guð­leys­inu sjáðu!

Guð­leysi og skyn­sam­leg og vísindalega upplýst hugsun falla nefni­lega saman eins og hanski og hönd. Raunar er um eitt og hið sama að ræða. Svo þar sem heil­brigð og vísindaleg hugsun ræður ferðinni hlýtur nið­ur­staðan óhjá­kvæmi­lega að vera á guð­lausum nótum – og lífs­skoð­unin þar með líka. Ef þú sumsé fellst ekki á guð­leysið hefur þú gefið alla hugsun og skyn­semi upp á bát­inn. Eða svo er sagt.

Þótt þetta sé að sjálfsögðu ekki viðhorf allra guðleysingja er það engu að síður býsna fyrirferðamikið í dag á meðal margra þeirra, ekki síst þeirra sem láta til sín taka í umræðunni.

En hér er rétt að staldra við og spyrja okkar ágæta guð­lausa vin áhuga­verðrar spurn­ing­ar:

Hvað er hugs­un? Hvað er skyn­semi?

– Það er að segja ef við göngum út frá for­sendum guð­leys­is­ins. Guð­leysi er jú í eðli sínu smætt­andi. Sam­kvæmt því verður að útskýra allt neðan frá, út frá hinu smáa. Á for­sendum efn­is­legs og nátt­úru­legs ferlis af einum toga eða öðr­um.

Önnur útskýr­ing er ekki í boði. Allt á sér, og getur ekki annað en átt sér, nátt­úru­legar og efnislegar orsak­ir. Það er jú skil­grein­ingin á nátt­úru­hyggju. Veru­leik­inn er ekki annað en efni sem lýtur blindum lög­málum nátt­úr­unn­ar. Og það á þá auð­vitað líka við um hugsun okk­ar. Hún er ekki und­an­skilin smætt­ar­hyggj­unni.

Hugsun er ekki fólgin í öðru en tauga­boðum í heil­anum okk­ar. Í raf­boðum sem skjót­ast frá einum stað til ann­ars. Í raun er eng­inn munur á huga okkar og heila. Um er að ræða eitt og það sama.

Það minnir á vís­inda­mann­inn – sem jafn­framt var sann­færður guð­leys­ingi – sem spurður var hvað hann not­aði þegar hann stund­aði vís­indi.

– Hug­ann, sagði hann.

– Og hvað er hann? var hann spurður til­baka.

Vís­inda­mað­ur­inn velkt­ist ekki í vafa um þá rök­legu nið­ur­stöðu sem leiddi af hans guð­lausu lífs­skoð­un.

– Tja, sagði hann, hugur minn er það sama og heil­inn í mér.

– Og hvað er heil­inn?

– Jú, hann er til­vilj­un­ar­kennd aukaafurð blinds og hugs­un­ar­lauss nátt­úru­legs ferlis án nokk­urs til­gangs eða merk­ing­ar.

– Jæjajá, sagði hinn. Af hverju treyst­irðu þá á hugsun þína? Hvers vegna trúir þú nokkru sem hún segir þér?

Já, er það ekki góð spurn­ing. Ef tölvan þín (eða far­sím­inn þinn) væri ekk­ert annað en til­vilj­un­ar­kennd aukaafurð blinds og hugs­un­ar­lauss nátt­úru­legs ferlis án nokk­urs til­gangs og merk­ing­ar, mundir þú nota hana eða treysta á það sem hún segði þér?

Hinn kunni rithöfundur C.S. Lewis, sem missti trúna á guðleysi sínu í kringum þrítugsaldurinn, hafði eitt og annað að segja um náttúruhyggju, og guðleysið sem óhjákvæmilega leiðir af henni. Og eins og alltaf tekst honum að orða hlutina á skiljanlegan, skemmtilegan og ögrandi hátt.

Í bók sinni Mere Christianity skrifar hann:

„Segjum að það sé engin hugsun eða vit á bak við alheiminn, enginn skapandi hugur. Það þýðir að enginn hannaði heilann í mér í þeim tilgangi að hugsa. Það er einungis þegar svo vill til að atómin í höfuðkúpunni minni raða sér – af eðlisfræðilegum eða efnafræðilegum orsökum – með tilteknum hætti að af því leiðir sem hreina aukaafurð þá skynjun sem ég kalla hugsun.

En ef svo er hvernig get ég þá treyst því að hugsun mín sé rétt eða áreiðanleg? Það væri eins og að missa mjólkurfernu á gólfið og vona að hún helltist þannig niður að hún skilji eftir sig kort af London. En ef ég get ekki treyst minni eigin hugsun þá get ég að sjálfsögðu ekki treyst þeim rökum sem leiða til guðleysis. Þess vegna hef ég enga ástæðu til að vera guðleysingi, eða nokkuð annað. Ef ég trúi ekki á Guð þá get ég ekki trúað á hugsun. Ég get því aldrei notað hugsun til þess að trúa ekki á Guð.“

Áleitið og ögrandi! Þegar allt kemur til alls er þetta stóra spurn­ing­in! Hver er áreið­an­leiki hugs­unar okkar og skyn­semi? Hafa vits­muna­legir eig­in­leikar okkar sann­leik­ann yfir­leitt að leið­ar­ljósi?

Nei! Ekki sam­kvæmt vini okkar guð­leys­ingj­an­um. Og út frá guð­lausu sjón­ar­horni hefur hann rétt fyrir sér. Það sem rekur þró­un­ina áfram, sam­kvæmt guð­leys­inu, og hefur fram­leitt meðal ann­ars svokallað vit okkar og hugs­un, hefur ekk­ert með sann­leikann að gera heldur fyrst og síð­ast aðlögun og afkomu.

Hvaða þýð­ingu hefur það? Jú, eins og efna­fræð­ing­ur­inn J. Haldane minnti á fyrir all­löngu síð­an, ef hugsun mín er ekki fólgin í öðru en atómum á hreyf­ingu í heil­anum á mér – kerfi sem er afleið­ing blinds nátt­úru­legs ferlis – af hverju ætti ég að trúa eða treysta nokkru sem hún segir mér, þar á meðal því að heil­inn í mér sam­an­standi af atóm­um?

Já, hvers vegna? Og hvaða ástæðu hef ég þá til að trúa því og treysta að guð­leysi eða nátt­úru­hyggja sé sönn? Mér sýn­ist svarið nokkuð aug­ljóst, þótt ég viti að vinur minn guð­leys­ing­inn sé mér ekki sam­mála. En burt­séð frá því get ég ekki annað en velt vöngum yfir því hvers vegna honum finnst skyn­sam­legt að gang­ast við því sem grefur undan og gerir að engu þá skyn­semi sem hann gerir til­kall til í krafti guð­leysis síns. Það er eins og saga undan sjálfum sér grein­ina sem maður situr á.

Ef það er rétt, eins og Ric­hard Dawk­ins og allir hinir nátt­úru­hyggju­sinn­arnir halda fram, að við erum ekk­ert annað en afleið­ing blinds og hugs­un­ar­lauss nátt­úr­legs ferl­is, og að eðli okkar sé gerð tæmandi skil með þremur bókstöfum (og meðfylgjandi efnafræðilegri formúlu): DNA, þá hafa þeir gefið okkur afar góða og gilda ástæðu til að efast um áreið­an­leika vits­muna okkar og hugs­un­ar.

Og þá höfum við um leið góða og gilda ástæðu til að efast um allt sem hugsun okkar og vit vilja telja okkur trú um – og þar á meðal er guð­leysið sjálft, trú­ar­játn­ing nátt­úru­hyggj­unn­ar!

Það er því ekki að sjá að Guð eða guðs­trú sé í mót­sögn við skyn­sam­lega hugsun heldur þvert á móti guð­leys­ið. Það er áhugavert í meira lagi! Það er ekki bara að höndin virð­ist alltof lítil fyrir hanskann, heldur virð­ist vanta sjálfan hansk­ann.

Að því sögðu má bæta því við að þetta hefur að sjálf­sögðu ekk­ert að gera með getu okkar til að hugsa. Guð­leys­ing­inn getur vita­skuld hugsað og notað sína heil­brigðu skyn­semi á sama hátt og ég. Og það gerir hann oft og iðul­lega á mun dýpri og betri hátt en ég. Það yrði í öllu falli efni í annan og alltof langan pistil ef ég ætl­aði að tíunda öll þau skipti sem ég hef hlaupið á undan sjálfum mér í hugs­un­ar­leysi.

Nei, málið snýst um það að án Guðs er ekki að finna neinn grund­völl fyrir hugsun okkar og skyn­semi (burt­séð frá því hvað við ann­ars hugsum og hvernig við notum skyn­sem­i okkar).

En ef horft er út frá sjón­ar­hóli krist­innar trúar lítur myndin allt öðru­vísi út.

Kristin trú minnir okkur á að á undan öllu öðru var ekki ekk­ert, ekki dautt, hugsanalaust og skiln­ings­vana efni, eða vilja­laust blint afl.

Nei, í upp­hafi var Orð­ið!

Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος … eins og segir í upp­hafi Jóhann­es­ar­guð­spjalls.

Logos! Hugs­un, skyn­semi, vit og vilji.

Það sem Einstein gamla þótti óskiljanlegast við alheiminn var einmitt hversu skiljanlegur hann er.

Þegar kemur að því að útskýra hvers vegna alheim­ur­inn er skilj­an­legur og hvers vegna við höfum aðgang að honum á áreið­an­legan hátt í gegnum hugsun okkar og vit (að minnsta kosti að hluta til), þá á kristin guðs­trú skyn­sam­legra svar en guð­leys­ið.

Ástæðan er að hvort tveggja, alheim­ur­inn og hugsun okk­ar, er af sömu rót runnin þegar allt kemur til alls.

Hvort tveggja er afleið­ing hugs­unar og vits, skap­andi orðs Guðs!

Höfundur er sóknarprestur í Hveragerði.